Andrzejki, katarzynki zaczynają czas przygotowań do nowego roku. Rozmowa z dr Marcinem Piotrowskim, etnologiem z Uniwersytetu Łódzkiego

Dziś świętujemy katarzynki, w poniedziałek andrzejki. Jak obchodzimy te dni?
Tradycyjnie jest to okres wróżb, przy czym katarzynki to czas wróżb dla mężczyzn, a andrzejki są dla kobiety. Czyli trochę na odwrót. Wróżby te kończą mijający rok i zaczynają powoli przygotowania do nowego roku. Mają powiedzieć, co nas w nim czeka. Katarzynki i andrzejki odbywają się w czasie, gdy noce są najdłuższe noce a działalność czystych i nieczystych sił pozaziemskich jest spora...

Wróżby odbywają się wieczór przed dniem św. Andrzeja i św. Katarzyny. Dlaczego?
Bardzo wiele uroczystości odbywa się w wigilię lub nawet w noc poprzedzającą określoną datę. Bo to noc jest okresem, gdy siły czyste i nieczyste mają najwięcej do powiedzenia. Dzień to nie jest czas działania duchów, wróżb czy magii. Te sprawy odbywają się po zmierzchu. Oczywiście wszystko to dzieje się w sferze fantazji. Nauka i rzeczywistość wyglądają przecież inaczej. Ale pamiętajmy że ludzie wierzyli, że pewne zabiegi mogą wywołać odpowiednie skutki.

Jak wróżymy w andrzejki i katarzynki?
Dziś zapominamy już o podziale na św. Katarzynę i św. Andrzeja, zazwyczaj wróżby organizuje się tylko w andrzejki. Jednocześnie wróżą sobie chłopcy i dziewczyny, choć one robią to częściej. Wróżby andrzejkowe to głównie lanie wosku na zimną wodę przez dziurkę od klucza, a później przewidywanie przyszłości z cieni na ścianie. To wszystko utrzymane jest w atmosferze dobrej zabawy i fantazji. Kiedyś w trakcie wróżb lub tuż po nich dziewczyny i chłopcy spotykali się dla zabaw już bardziej doczesnych...

I realizacji tych wróżb?
Tak można powiedzieć, bo przecież spotykali się dla doboru w pary. Katarzyna oznacza dziewczynę czystą i wartą grzechu, a imię Andrzej pochodzi od słowa „mężczyzna”. Dlatego we wróżbach andrzejkowych chcemy przede wszystkim zobaczyć partnera na przyszłe życie. Dziś andrzejki to też okazja do zabawy andrzejkowej. Ostatnia okazja, bo przecież wkrótce zacznie się adwent.

Jak jeszcze można sobie wróżyć w andrzejki?
Są wróżby z nasłuchiwania: skąd pies zaszczeka, z tej strony kawaler przyjdzie. Gdy jest więcej osób można wróżyć z układania butów i sprawdzania, który pierwszy przekroczy próg, choć to już zwyczaj bardziej związany z okresem Bożego Narodzenia. Najpopularniejsze są jednak wróżby z wosku i cienia.

Jaki związek mają z tym wróżby weselne związane z łapaniem wiązanki lub muchy?
Człowiek zawsze się stara przewidywać, co będzie. Kto wygra we wróżbie weselnej, ten sam znajdzie sobie partnera. Wróżby to probabilistyka, ale nie należy ich lekceważyć, bo jeśli zaniechamy ich lub będziemy się wyśmiewać z sił pozaziemskich, to mogą nam one zaszkodzić. Choć rezygnacja z wróżb będzie po myśli pewnych instytucji, które zakazują działań paramagicznych.

No właśnie, jak ludziom się udawało połączyć andrzejkowe wróżby i katolicyzm?
Nie łączyli tego, bo Kościół nie brał we wróżbach udziału. Zakazywał zabobonu, choć sam w swojej obrzędowości korzystał z obyczajów pogańskich, zawłaszczał daty, w tym przesilenia zimowego i letniego dla obrzędowości chrześcijańskiej.

Czy można porównać andrzejkowe wróżby z chodzeniem do wróżek?
To zupełnie różne zjawiska, choć w kulturze tradycyjnej wiejskiej były wróżące Romki. Działalność wróżki to jednak coś innego, one wróżą przez cały rok. W kulturze ludowej mamy określone daty przesileń, końca i początku roku obrzędowego. Momenty przełamań roku są zawsze momentami decydującymi, wróżebnymi. Dlatego okres od świętego Andrzeja, przez dzień świętej Łucji po obrzędowość Bożego Narodzenia pełne są wróżb mających dać nam nadzieję na lepsze jutro.