Hitlerowscy zarządcy Łodzi

Po wybuchu II wojny światowej władza w Łodzi przeszła w ręce zarządu wojskowego, a komendantem wojennym został Wilhelm von Plotho. Ale już 13 września z Wrocławia do Łodzi został przeniesiony sztab Chef der Zivilverwaltung czyli, sztab szefa Zarządu Cywilnego przy Dowództwie 8 Armii Niemieckiej, który stanowił władzę cywilną na okupowanym obszarze. Jego kierownikiem był SS-Standartenfuehrer Harry von Craushaar.

Wcielenie Łodzi do Rzeszy

Zarząd Cywilny zajmował się zarządzaniem terenami okupowanymi, tworzeniem niemieckiej administracji, sądów i innych urzędów publicznych. Sztab Szefa Zarządu Cywilnego po przeniesieniu do Łodzi przekształcił się wkrótce w Urząd i powołał na stanowisko Komisarza Miasta Łodzi burmistrza miasta Bergzabern w Nadrenii i przekazał mu władzę cywilną.

9 listopada 1939 r. Łódź została wcielona do Rzeszy i weszła w skład tzw. rejencji kaliskiej, nazywanej później rejencją łódzko-kaliską i wreszcie - łódzką okręgu Poznań, którym zarządzał Artur Greiser. W Łodzi ulokowano zarząd rejencji, początkowo na jego czele stał prezydent Friedrich Ubelhoer, którego w połowie grudnia 1942 roku zastąpił na stanowisku Heinrich Riediger - dotychczasowy prezydent rejencji poznańskiej. Prezydentowi rejencji łódzkiej był podporządkowany Komisarz Miasta Łodzi, którym od listopada 1939 roku był Franz Schiffer. Schiffer pełnił ważne funkcje w NSDAP, był m.in. funkcjonariuszem w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych, starostą powiatu Sulechów w Prusach oraz komisarzem powiatu Przemyśl.

Zgodnie z niemiecką ustawą gminną, która weszła w życie na terenach włączonych do III Rzeszy w 1940 roku, miastami w randze samodzielnych powiatów rządził nadburmistrz. Jego zastępcą był burmistrz, ponadto podlegali mu tzw. przyboczni urzędnicy. Radni pełnili funkcje doradcze, choć nadburmistrz miał też prawo powoływania doradców do spraw szczegółowych. Z kolei kierowane przez nadburmistrzów zarządy miejskie były podzielone według niemieckich wzorów na działy np. administracja ogólna, zarząd policji miejskiej, szkolnictwo, pomoc dla młodzieży.

Litzmannstadt zamiast Łodzi

8 lutego 1940 roku w gazecie ''Lodzer Zeitung'' ukazało się zarządzenie nazistowskiego prezydenta łódzkiej policji Johanna Schafera o tworzeniu w północnej części miasta specjalnej dzielnicy dla Żydów. Żydzi musieli opuścić swoje mieszkania, fabryki i sklepy ulokowane w innych punktach Łodzi i zamieszkać na Bałutach. Z kolei mieszkający tam wcześniej Polacy i Niemcy musieli się przeprowadzić do innych dzielnic. To był początek łódzkiego getta, które 30 kwietnia 1940 roku zostało odizolowane od reszty miasta.

11 kwietnia z map zniknęła Łódź, a w jej miejsce pojawiło się miasto o nazwie Litzmannstadt. Nową nazwę Łódź zyskała na cześć niemieckiego generała Karla von Litzmanna, bohatera I wojny światowej. 13 maja 1941 roku Friedrich Ubelhoer zatwierdził dla Litzmannstadt tzw. statut główny, który regulował przepisy i zasady funkcjonowania organów władz i administracji miasta. Statut pozwalał nadburmistrzowi powoływać etatowych i honorowych urzędników przybocznych oraz doradców do ważniejszych działów administracji.

Nadburmistrz Karl Marder

Na stanowisko komisarycznego nadburmistrza Łodzi został mianowany Franz Schiffer, ale w maju 1940 roku został powołany do Luftwaffe. Zginął podczas walk z lotnictwem brytyjskim w bitwie o Anglię. Zastąpił go na stanowisku dotychczasowy burmistrz - Karl Marder. Urodzony w 1902 roku w Olsztynie, skończył studia na Uniwersytecie w Berlinie i uzyskał dyplom ekonomisty. Od 1928 roku pracował w Zarządzie Miejskim w stolicy Niemiec, a od 1933 roku - we Franfurcie nad Odrą. Był członkiem NSDAP, a w 1934 roku wstąpił do SS. W lutym 1939 roku Marder został burmistrzem Opola, a w listopadzie przyjechał do Łodzi, gdzie został zastępcą komisarza miasta, a później - komisarycznym burmistrzem. Po roku samodzielnego kierowania zarządem łódzkim w roli burmistrza i ponad trzech latach burmistrzowania u boku nadburmistrza - Karl Marder w listopadzie 1944 roku dostał powołanie do Waffen-SS.

Marder w okupacyjnej historii Łodzi zapisał się jako bezwzględny twórca i wykonawca okupacyjnych zarządzeń. Sumiennie i dokładnie usuwał z administracji miasta polskich urzędników, ale mimo tych zasług nie doczekał się nominacji na najważniejsze stanowisko - nadburmistrza.

8 maja 1941 roku po roku samodzielnego rządzenia Łodzią przez Karla Mardera stanowisko nadburmistrza dostał Werner Ventzki, protegowany Artura Greisera. Fotel nadburmistrza był dla niego ukoronowaniem administracyjnej kariery w III Rzeszy.

Nowy nadburmistrz urodził się w 1906 roku w Słupsku. Studiował nauki polityczne i prawo, a do NSDAP wstpił już w 1931 roku. Dwa lata później zaczął pracę w administracji miasta Szczecina, a jednocześnie był kierownikiem wydziału personalnego szczecińskiego komitetu NSDAP. Później pracował w administracji prowincji Pomorze i jednocześnie kierował wydziałem opieki społecznej w pomorskim komitecie okręgowym partii hitlerowskiej.

W 1940 roku został przeniesiony do administracji Kraju Warty, by dojść do stanowiska łódzkiego nadburmistrza. Pełnił tą funkcję do sierpnia 1943 roku - pożegnał się z urzędem na własną prośbę i jako ochotnik wstąpił do Waffen-SS.

Ventzki zasłynął tym, że podarował Litzmannstadt nowy herb. Zamiast łódki z wiosłem była to urna ze swastyką, a jego pierwowzór stanowiła ponoć urna z czasów germańskich Wandalów odnaleziona w 1936 roku w miejscowości Biała niedaleko Zgierza, która w 1940 roku została odrestaurowana w muzeum miejskim w Łodzi.

Nadburmistrz z gestapo

Po odejściu Ventzkiego z urzędu nadburmistrzem Łodzi został SS-Sturmbannfuehrer Otto Bradfish, który w latach 1942- 1944 był szefem łódzkiego gestapo. Nowy nadburmistrz był obdarzony wyjątkowym zaufaniem Heinricha Himmlera, szefa SS, gestapo, a od 1943 roku - ministra spraw wewnętrznych III Rzeszy. Bradfish rządził Łodzią półtora roku, w grudniu 1944 roku zastąpił go Heinrich Trautwein - wcześniej burmistrz Poznania. Pozostał na stanowisko do końca okupacji niemieckiej.

Nadburmistrz miał szeroką władzą w mieście. Choć w myśl obowiązującego prawa oprócz podległości rejencji nadburmistrzowie wraz z zarządami miejskimi podlegali też NSDAP. Zatem mimo ustawy gminnej zarząd miejski nie był organem samorządu terytorialnego, ale stanowił organ władzy państwowej i partyjnej. Ale w Łodzi kolejni nadburmistrzowie potrafili stworzyć dla siebie autonomię, dystansując się od lokalnych szefów partii hitlerowskiej.

W styczniu 1945 roku wojska sowieckie wkroczyły do Łodzi, a pierwszym prezydentem wolnej Łodzi został Kazimierz Witaszewski.

Monika Pawlak
Korzystałam z książek "Prezydenci miasta Łodzi" Joanny Podolskiej i Przemysława Waingertnera oraz "Łódź nasze miasto" Marka Budziarka, Leszka Skrzydło i Marka Szukalaka
============11 (pp) Zdjęcie Autor(20868926)============
FOT. ARCHIWUM
============06 (pp) Zdjęcie Podpis na apli black(20868922)============
Ulica Piotrkowska w czasie II wojny światowej
============25 (tm) Cytat 17/19 serifa(20868920)============
Ventzki wprowadził nowy herb - urnę ze swastyką
============11 (pp) Zdjęcie Autor(20868925)============
FOT. ARCHIWUM
============06 (pp) Zdjęcie Podpis na apli black(20868924)============