Hodowla irysów

Długa historia irysów

Irysy (kosaćce) zaliczają się do kwiatów znanych ludzkości od niepamiętnych czasów, podobnie jak lilie i róże. Dość przypomnieć, że wizerunek irysa zdobił berła faraonów, że kwiaty te wyrastały pod stopami greckiej bogini Iris, ilekroć zstępowała na ziemię, że zdobiły herby francuskiej dynastii Burbonów. Inna rzecz, że irysy mylone były wtedy często z liliami i uprawiono je nie tyle dla piękna kwiatów, co z powodu właściwości leczniczych ich kłączy. Ostatecznie dopiero w 1753 roku Karol Linneusz oddzielił jednoznacznie irysy od lilii i opisał 24 znane wówczas gatunki tych niezwykłych roślin.

Kwiaty irysów są w zależności od gatunku duże lub małe, ale wszystkie składają się z sześciu płatków. Trzy zewnętrzne płatki odgięte są w dół, zaś płatki górne tworzące wewnętrzny okółek skierowane są najczęściej ku górze, u irysów bródkowych tworząc tzw. kopułę. Zarówno górne, jak i dolne płatki zebrane są u nasady w rurkę. Istnieją odmiany o bardzo wąskich płatkach, przypominające barwne motyle. Kwiaty większości irysów składają się na luźne kwiatostany, choć są też odmiany o kwiatach pojedynczych.

Irysy bródkowe

Najbardziej popularne są kosaćce bródkowe, o zróżnicowanej wysokości - od 60 do 120 cm. Jak już wspomniałem, ich górne płatki tworzą kopułę, zaś te odgięte w dół mają u nasady pasemko żółtych, pomarańczowych lub białawych włosków - tzw. bródkę. Ich odmiany można z grubsza podzielić na jednobarwne i dwubarwne. Kolory: wszystkie barwy tęczy, oprócz czerwonej i zielonej. Niektóre mają też delikatnie żyłkowane płatki. Inne są typu plicata: nazwa ta określa ogromną rozmaitość deseni składających się z kropek i kresek, zagęszczających się na brzegach płatków i u ich nasady.

Wczesne odmiany irysów bródkowych kwitną pod koniec maja, późne otwierają się w drugiej połowie czerwca. Potrafią zdobić nasze ogrody przez sześć długich tygodni - mam tu na myśli żywot całego kwiatostanu, gdyż pojedyncze kwiaty więdną po kilku dniach. Bardzo cenione są odmiany, które wydają po dwa i trzy kwiaty naraz. Ale nawet wtedy, gdy kwiatostany całkiem przekwitną, zostają jeszcze efektowne, szablaste liście, które są ozdobą rabaty kwiatowej aż do późnego lata. Zresztą jesienią też nie trzeba ich usuwać, zostawiając tę czynność aż do wiosny.

Irysy można rozmnażać przez dzielenie kłączy, wybierając do sadzenia ich części zewnętrzne, zdrowe i żywotne. Najlepszą porą rozsady jest kwiecień albo druga połowa lata, w połowie sierpnia. Kłącza układamy w ziemi poziomo i przysypujemy warstwą gleby nie grubszą niż 3 cm. Stanowisko powinno być słoneczne lub co najwyżej lekko ocienione.

Zazwyczaj po mniej więcej pięciu latach kępy irysów zaczynają słabiej kwitnąć i stopniowo zamierają. Należy je wtedy przesadzić, postępując podobnie jak przy rozsadzie.

Kosaćce niskie

Kosaciec niski (Iris pumila) jest jakby miniaturką irysa bródkowego. Osiąga wysokość do 25 cm. Kwiaty pojawiają się od kwietnia do maja na wierzchołku wzniesionego pędu. Po przekwitnięciu należy wycinać pędy kwiatostanowe u ich nasady, aby uniknąć tworzenia nasion, które roślinę wyczerpują. Kosaćce niskie można sadzić jako kwiaty obwódkowe na rabatach kwiatowych, w ogródku skalnym lub nawet w pojemnikach.

Kosaćce syberyjskie

Odrębną rolę pełni zwykle w ogrodzie kosaciec syberyjski, gdyż nadaje się on również na stanowiska zacienione i zabagnione. Liście tego irysa o wysokości sięgającej metra są węższe i dłuższe, zaś kwiaty mają znacznie mniejsze płatki, za to jest ich bardzo wiele. Gama kolorów jest ograniczona do różnych odcieni fioletu i błękitu; są też odmiany śnieżnobiałe.

Irysy syberyjskie mogą rosnąć w jednym miejscu znacznie dłużej niż bródkowe, nawet przez kilkanaście lat.

Kosaciec żółty

Na jeszcze bardziej wilgotne stanowiska nadaje się kosaciec żółty (Iris pseudoracus), który występuje w Polsce w naturze i obecnie kwitnące kępy tej efektownej (wysokiej na 1,5 metra) rośliny tworzą żółte plamy na brzegach stawów i na podmokłych łąkach. Gatunek ten może znaleźć w ogrodzie zastosowanie do obsadzenia brzegów oczka wodnego.

Odwary i napary z kłączy i kwiatów

Obecnie trzy gatunki irysów mają znaczenie lecznicze: kosaciec blady, kosaciec florentyński i kosaciec niemiecki. Surowcem są kłącza tych roślin, nazywane niegdyś korzeniem fiołkowym, gdyż po wysuszeniu nabierają fiołkowego zapachu. Kłącza kosaćca zawierają przede wszystkim olejek eteryczny, następnie sole mineralne, śluz, garbniki, skrobię, flawonoidy, olej tłusty i cukry.

Dawniej wyciskano z kłączy sok, mieszając go w równych proporcjach z octem i miodem. Miksturę taką stosowano w schorzeniach śledziony.

Do nacierania obolałych miejsc (w razie wystąpienia nerwo- i mięśniobóli oraz bóli reumatycznych) używano oleju pozyskiwanego z kłączy po poddaniu ich destylacji z parą wodną.

Współcześnie zaleca się odwar z kłączy w chorobach górnych dróg oddechowych. Jest on też środkiem wykrztuśnym oraz działa przeciwbakteryjnie i słabo moczopędnie.

Odwar sporządza się w następujący sposób: na 1 szklankę wody bierzemy 1 łyżeczkę do herbaty rozdrobnionych suchych kłączy, doprowadzamy pod przykryciem do zawrzenia i gotujemy przez około 5 minut. Potem przecedzamy i pijemy dwa razy dziennie po 1/4 szklanki.

W medycynie ludowej wykorzystywało się jeszcze do niedawna napar z kwiatu kosaćca żółtego (1 łyżka wysuszonego kwiatu na szklankę wrzącej wody lub mleka, z dodatkiem miodu, syropu klonowego lub syropu z agawy, z propolisem i sokiem malinowym), który działa wykrztuśnie, napotnie, przeciwgorączkowo, moczopędnie i uspokajająco.