Przedwojenne letniska w okolicach Łodzi. Gdzie kiedyś spędzali urlopy mieszkańcy Łodzi?

Kiedy przed laty kierowcy przejeżdżali przez Kolumnę to zwalniali i otwierali okna w aucie.
Chcieli nasycić się „mahoniowym” powietrzem jak mówiono o panującym tu mikroklimacie, który dawały rosnące wszędzie sosny. Na lato przyjeżdżało nawet 7 tysięcy osób! Dziś sosen jest tu coraz mniej, „mahoniowego” powietrze też nie ma, a na stałe mieszka tu 4,5 tysiąca ludzi. Kolumna, która miała być miastem - ogrodem powoli odchodzi w zapomnienie. Dziś jest przede wszystkim sypialnią Łodzi, Pabianic i Łasku.

Kiedyś niemal każde lato spędzałem w Kolumnie – mówi Jacek Wąsowski, 57-letni łodzianin. – Mama pracowała na poczcie, a pocztowcy mieli tam swój ośrodek kolonijny. Jeździłem tam na kolonie. Jako mały chłopak byłem zachwycony Kolumną. Dwie rzeki - Grabia i Pałusznica, wokół lasy...Wielkie wrażenie na mnie robiły te drewniane, piętrowe domki z werandami i kolorowymi szybkami. Byłem niedawno w Kolumnie i nie mogłem jej poznać. Sosny poznikały, w miejscach gdzie chodziliśmy na spacer do lasu wyrosły domki jednorodzinne. A drewniane domki obkładane są styropianem, a potem tynkowane...

Historia Kolumny sięga lat dwudziestych minionego wieku. Wtedy Janusz Szweycer, właściciel dóbr łaskich, wpadł na pomysł, by w części z nich utworzyć miasto - ogród. Moda na tworzenia miast - ogrodów opanowała wtedy w całej Europie. Twórcą tej koncepcji był znany angielski urbanista Ebenezer Howard. Polegała na tym, że w nie dużej odległości od dużego miasta lub jego centrum tworzy się miasto satelickie albo dzielnicę na jego przedmieściach. Miasto - ogród charakteryzuje się luźną zabudową, a przede wszystkich wielką ilością terenów zielonych, jak parki, lasy, ogrody.

Miały one służyć przede wszystkim jako miejsce wypoczynku mieszkańców dużych aglomeracji. W Polsce takie miasta - ogrody powstały m.in w Puszczykowie koło Poznania, Milanówku i Podkowie Leśnej nieopodal Warszawy. Utworzono je też pod Łodzią. Była to nie tylko Kolumna, ale też Tuszyn – Las, Sokolniki.

Ale wróćmy do Kolumny. Janusz Szweycer swój pomysł zaczął realizować w 1927 roku. Jako miejsce gdzie miało powstać miasto - ogród wybrał tzw. łaski bór. Koncepcję jego zabudowy opracował ze swoim pełnomocnikiem Wacławem Dąbrowskim i nadleśniczym Piotrem Suskim, absolwentem wydziału leśnictwa uniwersytetu w Grenoble. Szweycer wydzielił 120 hektara lasu między torami kolejowymi, które wybudowano w latach 1902 - 1903, pod wsią Wierzchy a drogą do Pabianic. Dla tego terenu właściciel dóbr łaskich wydzielił księgę wieczystą, którą nazwał „Miasto Las - Kolumna”. Plan Kolumny sporządził architekt Antoni Dwornicki. Podzielił teren Lasu - Kolumny na trzy części - Pałusznicę, Doliwę i Cygankę.

Cyganka znajdowała się na północ od torów kolejowych i była przeznaczona na zabudowę willową. Doliwa znalazła się między torami a szosą sieradzką. Ulice miały się tu rozchodzić promieniście, miały zostać obsadzone jarzębinami i lipami. Pałusznicę stanowił obszar od szosy do rzek Grabi i Pałusznicy. Cały ten teren geodeta podzielił na 485 działek. Cena była uzależniona od lokalizacji działki, jej drzewostanu.

Działki w tym nowym mieście - ogrodzie zaczęli kupować głównie mieszkańcy Łodzi i Pabianic. Spory teren wykupili m.in właściciele pabianickiej fabryki bawełnianej Krusche i Ender. Ludności narodowości żydowskiej początkowo sprzedawano działki po cenach komercyjnych, znacznie wyższych od powszechnie obowiązujących. Jednak z czasem to właśnie Żydzi stali się właścicielami większości terenu Las Kolumna.

W 1929 roku powstało Towarzystwo Miłośników Lasu - Kolumna. To dzięki zebranym przez nie funduszom zbudowano m.in w 1931 roku tu stacje kolejową. Kolumna szybko się rozwijała. W latach trzydziestych stała się jedną z najpopularniejszych podłódzkich miejscowości wypoczynkowych. W 1936 roku założono prąd. Wbudowano około 30 pensjonatów, w tym 6 całorocznych luksusowych., jak „Znicz”, „Halina”, „Reymomntówka”. W nieistniejącym już tzw. Dworku Adama łaski felczer przyjmował letników.

Właściciele działek wybudowali ponad 160 domów letniskowych. Ponad 70 procent z nich należało do Żydów, około 20 procent do Niemców, a niewiele ponad 10 proc. do Polaków. Każdy z domów miał niepowtarzalną konstrukcję Charakteryzowały je oszklone werandy z kolorowymi szybami. Wille budowane na wzór domów znajdujących się w szwajcarskich uzdrowiskach. Miały charakterystyczne okapy, zwieńczenia dachów, zdobienia werand, balkonów, okien.

Przy moście znajdującym się w tzw. Starej Kolumnie spiętrzono wody rzeki Grabii i utworzono płatne kąpielisko. Mniejsze powstało na rzece Pałusznicy. Letnicy chętnie wypoczywali też nad stawem znajdującym się za stacją kolejową. Można było wypożyczyć łódki. Było siedem kortów tenisowych, m.in jeden w pobliżu płatnego kąpieliska.

93-letni pan Stanisław przed wojną był chłopcem. Dziś mieszka w Łodzi, ale przed wojną przyjeżdżał tu z rodzicami, którzy byli urzędnikami na letnisko. Opowiadał nam , że na lato bryczkami, pociągiem, samochodami zjeżdżały tu tłumy letników z Łodzi i Pabianic. Część miała tu domki letniskowe, inni mieszkali w pensjonatach lub wynajmowali pokoje.

Najwięcej przyjeżdżało Żydów – wspominał pan Stanisław. – Spacerowali po lesie, chodzili na plaże, a wieczorem na dansingi. Od 1937 roku zaczęli zjeżdżać tu też Chasydzi. Byli bardzo pobożni. Modlili się nie tylko w Bożnicy, ale także w swoich domach. Sporo było sklepów. Należały do Żydów i Polaków. Większość otwarta była latem.

Synagoga w Kolumnie znajdowała się na ul. Letniej niedaleko miejsca w którym stoi dziś kościół katolicki. Przed wojną nie było tu parafii katolickiej. Powstała dopiero po wojnie. Na zimę zostawało tu co najwyżej kilkuset rdzennych mieszkańców. I dozorcy pilnujący opuszczone domy letniskowe...

Dobre czasy dla Kolumny skończyły się wraz z wybuchem drugiej wojny światowej. Wielu z letników, którzy w sierpniu 1939 roku opuszczało tę wypoczynkową miejscowość nie przypuszczała, że nigdy tu nie wróci. Niemcy nazwali Kolumnę „Waldhorst”. Wysiedlili najpierw najpierw ludność żydowską, potem ten sam los spotkał Polaków. Niemcy przejęli ich pensjonaty i domy letniskowe. Wprowadzili do nich tzw. uzydlerów, czyli niemieckich przesiedleńców z Wołynia, Litwy, Łotwy, Besarabii.

Część z nich osiedlała się w Kraju Warty lub jechała na teren III Rzeszy. Na starych fotografiach widać charakterystyczne wozy którymi wędrowali. Niemcy wybudowali w Kolumnie tzw. dom propagandy z salą kinową. Po wojnie mieścił się tam przez wiele lat, aż do wybudowania w 2004 roku nowej świątyni, kościół katolicki.

Po wojnie utworzono tu gromadę Kolumnę - Las. Miejscowość zaczęła odzyskiwać letniskowy charakter. Część pensjonatów przejął Fundusz Wczasów Pracowniczych, w innych urządzono ośrodki wczasowe dla matek z dzieckiem. W 1960 do Kolumny - Lasu dołączono wsie Przygoń, Orpelów, Kolonie Poleszyn i Wieszchy. Z gromady stała się osiedlem. Liczyła 4 tysiące mieszkańców. W 1973 roku Kolumnę włączono w granicę administracyjne Łasku. Stała się jedną z dzielnic tego miasta.

Po wojnie w Kolumnie zasiedlili Kresowiacy, od 1953 do 1955 przeprowadzali się też łodzianie mieszkający wcześnie na Bałutach. Ich domy wyburzono, bo budowano nowe bloki, a ich przesiedlono do Kolumny. Większość z nich zamieszkała w drewnianych letniskach, których nie przejął FWP, a znalazły się zasobach komunalnych.

Ale po wojnie mieszkańcy Kolumna nie utraciła letniskowego charakteru,. Setki ludzi spacerowało jej uliczkami, opalało się nad Grabią. Dla wielu Łodzian i mieszkańców Pabianic było to ulubione miejsce sobotnio - niedzielnego wypoczynku. Powstało tu wiele ośrodków kolonijnych, wczasowych....Po transformacji znów się wszystko zmieniło. Ośrodki przestały istnieć, ale łodzianie zaczęli tu kupować tu działki, niektórzy przeprowadzili się tu na stałe,...

Miastem – ogrodem stał się też w okresie międzywojennym Tuszyn- Las. Starania o to podjął ówczesny burmistrz Tuszyna Józef Domowicz. Wspomagał go Aleksy Rżewski, pierwszy prezydent Łodzi w niepodległej Polsce, który potem został starostą powiatu łódzkiego. Z propozycją utworzenia miasta – ogrodu wystąpił w październiku 1927 roku burmistrz Domowicz. Przygotował nawet projekt rozparcelowania na działki 250 mórg lasu, który znajdował się na obszarze obejmującym Tuszyn – Poddębinę.

Poddębina była już miejscowością letniskową. Latem zjeżdżali tam mieszkańcy Łodzi, ale nie miała jeszcze odpowiedniej infrastruktury. Nie obyło się bez przeszkód. m.in. Wojewódzki Inspektor Ochrony Lasów nie zgodził się początkowo na wyrąb drzew. Taką zgodę wydano dopiero w grudniu, ale zaznaczono, że na każdej działce ma pozostać przynajmniej 70 procent drzewostanu. W lutym 1928 roku Rada Miasta Tuszyna zaakceptowała plan nowego osiedla i nazwała je Tuszyn – Las. Na miasto – ogród przeznaczono 116 hektarów lasu. Każda działka miała 1200 metrów kwadratowych. Z metr płacono od 1 zł do 6 złotych. Rozpoczęto sprzedaż działek. Ulgi otrzymali mieszkańcy Tuszyna. Miasto liczyło, że sprzedaż działek wzbogaci jego budżet o 1,5 miliarda zł! Ale tego planu nie zrealizowano...

Oficjalnie otwarcie miasta – ogrodu Tuszyn – Las miało miejsce 6 maja 1928 roku. Na uroczystości przybyli m.in. bp. Wincenty Tymieniecki i starosta Aleksy Rżewski, który zresztą miał dom w pobliskiej Zofiówce. Właściciele działek zaczęli budować na swych działkach charakterystyczne domki letniskowe – drewniane, na murowanych fundamentach, z werandami, często piętrowe. Zaczęły też powstawać pensjonaty. Na letnisko do Tuszyn Lasu zjeżdżali głównie łódzcy Żydzi i Niemcy. Wszyscy chętnie odwiedzali miejscowy „Grand Hotel”, który znajdował się przy ul. Prusa. Korzystano z tzw. osiedla rozrywkowego Tylińskiego.

Południową część osiedla nazwano „Palestynką”. Tu działki kupili Żydzi, przypuszcza się, że większość była ortodoksami. A inni Żydzi wykupowali działki w północnej części Tuszyn – Lasu, obok Polaków i Niemców. Na letniska przyjeżdżali tu m.in. łódzcy lekarze. Między innymi dr Adam Landan, dr Leon Rubin, dr Mojżesz Karszner, dr Eugeniusz Nowarski, dr Jan Morkowski.

W Tuszyn-Lesie nie brakowało rozrywek dla letników. Na przykład Szmul Bogdański z Łodzi urządził tu cyklodrom. Odbywały się na nim wyścigi motorowe i rowerowe. Z czasem zaczęto zabiegać, by Tuszyn – Las stał się miejscowością kuracyjną. Podawano, że ma znakomite warunki klimatyczne, dojazd do Łodzi tramwajem, a każda willa ma studnię z dobrą wodą do picia. A latem zjeżdża tu ponad 5 tysięcy letników. Chwalono się, że w Tuszyn – Lesie i Poddębinie działa też pięć pensjonatów - „Grant Pensjonat, „Mrówka”. „Marta”, pensjonat Rodzin Policyjnych, pensjonat Rodzin Żydowskich. W Poddębinie było też nowoczesne kąpielisko zwane „myką”. W sezonie letnim było otwartych sześć gabinetów lekarskich i dwa dentystyczne. Czynnych było te 25 sklepów spożywczych. 3 piekarnie i 6 sklepów rzeźniczych. Niestety Tuszyn – Las nie został przedwojennym uzdrowiskiem...

Także w latach dwudziestych utworzono miasto – ogród Sokolniki, do dziś jedną z najpopularniejszych podłódzkich miejscowości letniskowych, gdzie teraz wielu łodzian ma działkę.

Między 1928 a 1930 rokiem rozparcelowano tam majątek barona Aleksandra Rostockiego, który sam wystąpił z propozycją utworzenia tam miasta – ogrodu. Łodzianie już przed wojną bardzo chętnie kupowali tam działki. Między innymi ze względu na panujący tam mikroklimat, korzystny zwłaszcza dla dróg oddechowych. Dziś w sezonie letnim wypoczywa tam ponad 25 tysięcy ludzi.

Przed wojną łodzianie chętnie wyjeżdżali też na letnisko do...Rudy Pabianickiej, która wtedy nie była częścią Łodzi, a stanowiła osobne miasto. I miała wiele walorów wypoczynkowych. Tu na przykład około 1914 roku swoją letniskową willę „Klara” wybudował łódzki fabrykant Juliusz Kunitzer. Nazwał ją tak na cześć żony. Wille, nie tylko letniskowe, budowano wzdłuż ul. Pabianickiej. Ta pod numerem 133 należała do Arnolda Bajera. Przy ul. Pabianickiej 184/186 willę miał Adolf Horak.

Natomiast w południowej części Rudy Pabianickiej, między innymi przy ul. Letniej(dziś Letniskowa) i Popioły. Na ul. Popioły była willa do której latem przyjeżdżała rodzina Tshildów. Na tek samej ulicy pod koniec dziewiętnastego wieku willę letniskową miała też rodzina Zaurów. Przy ul. Letniej dwie wille miała między innymi rodzina Kindermanów.

Podłódzka Wiśniowa Góra, Kaletnik czy Żakowice nigdy nie były miastami- ogrodami, ale tu też chętnie jeździli na letniska łodzianie. Na przykład na letnisko do Żakowic przyjeżdżał z Łodzi z rodziną znany aktor Tadeusz Pluciński. Na stronie portalu Świadkowie Historii można znaleźć wspomnienia Mirosława Józefa Chwiałkowskiego, który wychowywał się w Kaletniku.

- Moje najwcześniejsze wspomnienia to początek lat trzydziestych ubiegłego wieku, kiedyśmy zamieszkali w miejscowości Kaletnik pod Łodzią – wspominał. - Miejscowość była osadą głównie letniskową, powstałą po parcelacji jakiegoś majątku. Otoczona była z trzech stron starymi lasami. Jedynie na północy, na krótkim odcinku graniczyła z osadą Różyca. Na wschodzie dochodziła prawie do przystanku kolejowego Żakowice na trasie Łódź - Koluszki. Przystanek ten odległy jest od Koluszek około 2,5 km. Kaletnik składał się z czterech części: najstarsza i najbiedniejsza część to Budy, wysunięta na południowy-zachód i otoczona z trzech stron lasami. Zamieszkiwana była  przez ubogą ludność prawdopodobnie pochodzenia pańszczyźnianego oraz napływową utrzymującą się z prac sezonowych. Było to takie swoiste „getto”. Druga, najbogatsza część, - Ogrody - powstała najpóźniej. Była położona w środkowej części w pobliżu kościoła. Ogrody zamieszkiwane były przez urzędników, przedsiębiorców, lekarzy, którzy mieli tam swoje wille letniskowe(..) Moja rodzina początkowo przyjeżdżała do Kaletnika jedynie na letnisko, ponieważ dom był w budowie.

W 1930 roku rodzina pana Mirosława przeprowadziła się tu na stałe.

Trwała jeszcze budowa, ale można było już mieszkać – opowiadał. - Jeszcze przez wiele lat dom był niewykończony, ale był duży, dlatego przyjeżdżali do nas goście. Była to rodzina lub znajomi łodzianie, którzy wynajmowali letnisko na okres lata. Oddawaliśmy im wtedy połowę domu. Wynajem wiązał się z zapewnieniem lokatorom świeżych owoców i warzyw. Musiał powstać ogród warzywny - sad z 60 drzewami dorodnych czereśni już istniał. Czasami cały ten sad był sezonowo wydzierżawiany. Były też lata, kiedy to ja musiałem się zajmować zbiorem owoców. Ogrodem warzywnym natomiast, nikt z rodzeństwa nie chciał się zajmować. Ziemia między drzewami była orana przez Niemca, który pracował z koniem. Kaletnik był konglomeratem różnych narodowości. Mieszkało tam bardzo wielu bogatych Niemców. Jedynie wspomniana już wdowa była biedna. Ci niemieccy „volksdeutsche” wówczas to byli „Niemcy polskiego pochodzenia”. Przed wojną nie używało się tego słowa - powstało ono podczas okupacji.