- Proletariat łódzki jest religijnie praktykujący, choć drwi z dewocji - napisał łódzki historyk. - Boi się jednak sądu ostatecznego i piekła. To osłabia jego siłę rewolucyjną, to dało możność rozwijania się na jego organizmie różnym tworom reakcyjnym celem tłumienia dążeń wolnościowych wśród robotników. To powoduje, że rozmach buntu załamuje się, okupiony ofiarą kilku rannych lub zabitych - żniwem zawsze dotychczas zwycięskiej policji.

Prof. Kazimierz Badziak w rozmowie z nami zauważał, że wbrew obiegowej opinii przedwojenna Łódź nie była komunistyczna, „czerwona”. W mieście było może kilkudziesięciu działaczy Komunistycznej Partii Polski, która była nielegalna. Silny był za to ruch socjalistyczny. Socjaliści nawet współrządzili w Łodzi.

- Kryzys gospodarczy sprawił, że lewica otrzymała wiatr w żale - mówił nam prof. Kazimierz Badziak. - Nie zapominajmy jednak, że wielu robotników było apolitycznych. A na wybory, tak jak dzisiaj, nie chodzili wszyscy.

>>>>

Po II wojnie światowej jednym z symboli komunistycznej, przedwojennej Łodzi stała się Włada Bytomska. 3 listopada 1938 roku w łódzkich gazetach można było przeczytać dramatycznie brzmiące tytuły: „Usiłowali spalić kobietę! Kim są bestialscy okrutnicy?”, „Potworna zbrodnia czy niezwykłe samobójstwo”. Władę Bytomską znaleziono prawie nagą, poparzoną, w okolicach cmentarza na Dołach. Po kilku godzinach zmarła w szpitalu na Radogoszczu. Okazało się, że była członkiem Komunistycznej Partii Polski. Zaczęto zastanawiać się dlaczego zginęła. Jedną z hipotez, którą skwapliwie przyjęła ówczesna łódzka policja, było samobójstwo Włady Bytomskiej. Dlaczego jednak chciałaby się podpalić? Mogła wybrać prostszy sposób pożegnania się z życiem. Ale podobno miała powód do samobójstwa. Jako komunistka trafiła do więzienia. Podobno była w nim gnębiona przez strażników. Pojawiają się hipotezy, że załamała się i wsypała towarzyszy. Możliwe, że przyczyną podpalenia mogły być porachunki rozpadającego się KPP ze światem przestępczym. Po wojnie komunistyczne władze zrobiły z Włady Bytomskiej męczennice. Jej imieniem nazwano jedno z osiedli mieszkaniowych w Łodzi. Ulicę Dworską, na której mieszkała nazwano ulicą Włady Bytomskiej (dziś WiN). Lansowano teorię, że została porwana i podpalona przez sanacyjną policję.

Prof. Krzysztof Lesiakowski zaznacza, że badania nad ruchem komunistycznym w przedwojennej Polsce są trudne. Z jednego powodu. Materiały na ten temat są bardzo skromne. Większość z nich pojawiła się już w czasach PRL-u, więc nie do końca są przydatne. Pisano je w określonym duchu.

>>>>

Ale nie wolno zapominać, że przed 1939 rokiem Łódź znalazła się w samym centrum wielkiego kryzysu gospodarczego. Odbijał się on na kondycji łódzkiego przemysłu. Wielu łodzian pozostawało bez pracy, żyło w nędzy. Wybuchały strajki, podczas których robotnicy walczyli o poprawę swego bytu.

- Na przykład w 1932 roku w całej Polsce wybuchły 32 strajki, z czego w samej Łodzi aż 18 - zauważa prof. Lesiakowski. - To wszystko jednak nie uprawnia do tego, by mówić, że Łódź była miastem skomunizowanym. Ale na pewno duże wpływy przed wojna miała tu Polska Partia Socjalistyczna.

Ciekawie wyglądała też łódzka, żydowska scena polityczna, zwana „ulicą żydowską”. Był na niej pełen wachlarz ugrupowań partyjnych. Od nurtu religijno-konserwatywnego, przez nacjonalistyczny do socjalistycznego i komunistycznego. Przy czym Żydzi - komuniści stanowili część Komunistycznej Partii Polski. Jednak na tej „ulicy żydowskiej” było bardzo duże rozdrobnienie. Nie było tu podziału na prawicę i lewicę, tylko na syjonistów i antysyjonistów.

- Partii było więc dwa razy więcej - opowiadał nam dr Jacek Walicki z Centrum Badań Żydowskich UŁ. - Była na przykład robotnicza partia syjonistyczna i robotnicza partia antysyjonistyczna, religijna partia syjonistyczna i religijna partia antysyjonistyczna. To rozdrobnienie powodowało, że reprezentacja polityczna ludności żydowskiej była słabsza, niż by to z proporcji ludnościowych.

>>>>

Żydowskie partie nie były duże. By zaistnieć na scenie politycznej, pokazać się wyborcom, musiały być agresywne. Wzajemnie obrzucały się błotem. Syjoniści mogli liczyć, w zależności od okresu, na 20-40 procent poparcia. Największą popularność partie syjonistyczne miały na przełomie lat 20. i 30. Pogarszająca się stacja gospodarcza zaczęła uderzać w małe żydowskie zakłady, sklepy. Rosną wpływy partii robotniczych. W przeprowadzonych w 1939 roku wyborach samorządowych w Łodzi zwycięstwo odniósł Bund, czyli Powszechny Żydowski Związek Robotniczy. Partia programowo antyreligijna. Znajdowała się na lewo od PPS-u. Jej przywódcy jedli w soboty kabanosy, w żydowskie święta palili papierosy, chodzili z odkrytą głową. Robili wszystko co zakazane.

Z wielką siłą tę czerwoną twarz Łodzi zaczęto kreować po 1945 roku. Robiono wiele, by stała się ona miastem pracy socjalistycznej.

- I znów były do tego podstawy - twierdzi prof. Krzysztof Lesiakowski. - Warszawa po zniszczeniach wojennych nie mogła ruszyć szybko z przemysłem. Podobnie Wrocław, Gdańsku. W Łodzi ten przemysł uruchomiono stosunkowo szybko. Tu też często przyjeżdżali partyjni dygnitarze. Już w 1945 roku właśnie w Łodzi rozpoczęto młodzieżowy wyścig pracy, który z czasem upowszechnił się w całej Polsce.

- Choć oczywiście ten wyścig pracy nie jest polskim czy łódzkim wynalazkiem, tylko importem ze Związku Sowieckiego - zaznacza prof. Krzysztof Lesiakowski.

>>>>