Jak prawidłowo spisać testament

Podstawowe reguły

Zacznijmy od podstawowych reguł co do formy testamentu. Nie są one zbyt szczegółowe - wystarczy, że swoją ostatnią wolę napiszemy odręcznym pismem na kartce papieru, składając pod tekstem swój podpis oraz zamieszczając datę (nie ma znaczenia, w którym dokładnie miejscu). Testament musi być napisany w całości pismem odręcznym - napisanie go choćby w drobnej części pismem maszynowym czy komputerowym sprawi, że zostanie on uznany za nieważny.

W wyjątkowych sytuacjach możliwy jest testament ustny (patrz infografika).

Jeśli testator po sporządzeniu testamentu zechce dokonać w nim poprawek, skreślić bądź dopisać postanowienia, również i te zmiany należy opatrzyć podpisem oraz datą. Lepiej jednak napisać wtedy testament od nowa, a stary zniszczyć.

Testamenty zwykły i notarialny

Powyższe uwagi dotyczą najbardziej popularnego testamentu tzw. zwykłego. Oprócz niego istnieje testament notarialny, który ma formę aktu notarialnego, sporządzonego przez notariusza w kancelarii notarialnej. Tutaj oczywiście konieczny jest tylko własnoręczny podpis testatora.

Każdy domyśli się, że testament notarialny jest „mocniejszy” od zwykłego. Wynika to z faktu, że sąd ma wtedy do czynienia z dokumentem urzędowym, o wysokim stopniu domniemania autentyczności i zgodności z prawdą. Podważenie takiego testamentu jest trudniejsze niż w przypadku testamentu zwykłego. Istotną przewagą tej formy testamentu jest też możliwość zawarcia w nim zapisu windykacyjnego, o czym w dalszej części artykułu.

Zmiana testamentu

Pamiętajmy, że dopóki żyjemy, zawsze możemy zmienić nasz testament. Jest to szczególny dokument, gdyż rodzi skutki prawne dopiero w chwili śmierci testatora.

Wcześniej, dopóki testator żyje, jego zapisana w testamencie ostatnia wola nie nakłada na niego żadnych obowiązków ani w żadnym stopniu go nie wiąże. Oznacza to m.in., że w każdej chwili można napisać nowy testament. Jeśli będzie widniała na nim późniejsza data, to właśnie on będzie wzięty przez sąd pod uwagę, a nie te wcześniejsze. Dotyczy to zarówno testamentu zwykłego, jak i notarialnego, choć ten ostatni wiąże się z opłatą i nie opłaca się go zmieniać zbyt często.

Kilka testamentów

Czy można sporządzić kilka testamentów? Okazuje się, że polskie prawo dopuszcza taką możliwość. W takiej sytuacji decydująca jest ich treść - czy uzupełniają się, czy pozostają w sprzeczności ze sobą. W pierwszym przypadku nic nie stoi na przeszkodzie, żeby oba testamenty były jednakowo ważne i tak samo skuteczne w realizacji. W drugim przypadku sąd powinien ustalić, który z testamentów został później sporządzony. Odwołaniu ulegają wtedy postanowienia wcześniejszego testamentu, sprzeczne z postanowieniami tego późniejszego.

Oczywiście, w późniejszym testamencie można wprost zawrzeć odwołanie postanowień testamentu wcześniejszego i jest to najprostsze rozwiązanie. Można też zniszczyć poprzedni testament.

Testament negatywny

W polskim prawie spadkowym istnieje też możliwość sporządzenia tzw. testamentu negatywnego. Rozumie się przez to testament, w którym spadkodawca wskazuje, iż nie życzy sobie, aby określona osoba została jego spadkobiercą, wyłączając ją w ten sposób z dziedziczenia ustawowego. Takie wyłączenie nie oznacza jednak pozbawienia prawa do zachowku i tym właśnie różni się od wydziedziczenia, które - o ile zostało uwzględnione przez sąd - pozbawia zarówno prawa do spadku, jak i do zachowku. Wydziedziczenie trzeba jednak starannie umotywować (patrz infografika).

Dziedziczenie na podstawie testamentu oraz ustawy

Zdarzają się sytuacje, gdy postanowienia testamentu nie obejmują całości majątku spadkodawcy. Może to dotyczyć zarówno konkretnych przedmiotów, jak i określenia udziału w masie spadkowej. Nie uwzględniona w testamencie część spadku podlega wtedy regułom dziedziczenia ustawowego.

Załóżmy przykładowo, że spadkodawca, który był wdowcem, miał jedno dziecko. W testamencie, który pozostawił, figuruje jednak tylko brat zmarłego. Został on obdarowany większością masy spadkowej w wysokości dwóch trzecich majątku. Co pozostaje dziecku? Pozostaje mu dziedziczenie ustawowe pozostałego majątku (jednej trzeciej) oraz... domaganie się rekompensaty. Przy czym rekompensata ta powinna być równa różnicy pomiędzy wysokością zachowku a wartością przypadającej mu ustawowej części spadku. Pamiętając, że brat w ogóle nie dziedziczy z mocy ustawy, uświadomimy sobie, że dziecku (o ile jest pełnoletnie) należałby się zachowek w wysokości połowy z całości majątku! A zatem może się ono domagać rekompensaty w wysokości różnicy pomiędzy 1/2 a 1/3 spadku, czyli 1/6 schedy po zmarłym.

Testament windykacyjny

Istnieje możliwość zawarcia w testamencie notarialnym postanowienia, iż dana osoba nabędzie określony przedmiot z chwilą otwarcia spadku, bez żadnej prawnej mitręgi. Jest to tzw. zapis windykacyjny. Jeśli przedmiotem zapisu będzie dom, jacht lub samochód, przypadnie on spadkobiercy natychmiast po śmierci spadkodawcy. Powtórzmy jednak, że jedyną dopuszczalną formą zapisu windykacyjnego jest zapis w testamencie sporządzonym u notariusza w formie aktu notarialnego, co oczywiście kosztuje.

Zanim wprowadzono zapis windykacyjny do polskiego prawa spadkowego, nie było możliwe bezpośrednie zapisanie jakiegoś przedmiotu materialnego; zapis zwykły przewiduje jedynie podanie udziału w spadku, zaś dopiero sąd może zamienić ten udział w konkretne dobro.

Mimo oczywistych zalet testamentu, nie jest on szczególnie w Polsce popularny. Jak wynika z badań przeprowadzonych przez firmę ubezpieczeniową 4Life Direct, wprawdzie większość z nas uważa posiadanie testamentu za ważne, ale tylko 13 proc. sporządziło taki dokument. Badania pokazują także, że zaledwie około 40 proc. osób planuje napisać testament, odkładając to zresztą na nieokreśloną przyszłość. Tymczasem w krajach o wysokiej kulturze prawnej sporządzenie testamentu jest normą.